Memento Mori

Οι μη έχοντες φόβον Θεού ισχυρίζονται ‘εδώ όλα πληρώνονται, εδώ είναι η κόλαση’. Δείγμα της υπενθύμισης του θανάτου (’θυμήσου να πεθάνεις’) είναι το ψηφιδωτό της Πομπηϊας του 30 π.Χ-14 μ.Χ που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στη Νάπολη της Ιταλίας. Ο Θιβετανός Βουδιστής μοναχός Sogyal Rinpoche αναφέρει πως ‘Momento Mori’ μπορεί να είναι τ’ οτιδήποτε, οπουδήποτε, οποτεδήποτε. Τον θάνατο και την αγωνία του πραγματεύονται όλες οι θρησκείες. Γιατί όλα είναι πρόσκαιρα; Ποιος είναι ο λόγος για τον οποίον τα πάντα είναι παροδικά; Γιατί απλώς έτσι είναι. Η παροδικότητα είναι η πραγματική φύση της ζωής. Τα πάντα ρει. Τα πάντα είναι γέννηση και θάνατος σε μία αέναη κύκλιση. Ο αιώνιος χορός της ζωής και του θανάτου. Τα πάντα είναι ζωή και θάνατος. Ο θάνατος δεν είναι το πιο αγαπημένο θέμα προς σκέψη και συζήτηση, αλλά ούτε το χειρότερο πράγμα που μπορεί να συμβεί στον άνθρωπο. Μία σοφή ρήση της Ορθοδοξίας λέει: ‘Αν πεθάνεις, πρίν πεθάνεις, δεν θα πεθάνεις, όταν πεθάνεις'.


Ο θάνατος είναι η μεγαλύτερη υπέρβαση στην πορεία για την αναζήτηση της αλήθειας. Ίσως να είναι η ίδια η αλήθεια. Η αλήθεια που οδηγεί στην ψηλάφηση του Θείου. Είναι μία κατάσταση την οποία δεν θέλουμε να την σκεπτόμαστε και ταυτόχρονα είναι αδύνατον να την αποφύγουμε. Το μεσοδιάστημα ονομάζεται ζωή. Στην εποχή που ζούμε, δεν αντιμετωπίζουμε τη ζωή και τον θάνατο σαν ακέραιη ενότητα, μ’ αποτέλεσμα να προσκολλούμαστε σ’ αυτή τη ζωή, λες κι είναι αυτοσκοπός να ζει κανείς, και ν’ απορρίπτουμε ή ν’ αρνούμαστε τον θάνατο. Στις μέρες μας ο μέσος όρος ζωής των ανθρώπων έχει ανέβει κατά πολύ λόγω της ευμάρειας και του αυτοματοποιημένου τρόπου ζωής, ωστόσο η απληστία του να ζήσει κανείς όσο περισσότερο μπορεί απ’ όσο είναι αναγκαίο και δέον, οδηγεί τους ανθρώπους στην παράκαμψη του Θείου, της ίδια της Σοφίας. Μ’ άλλα λόγια στην αμαρτία. Κατ’ αυτό τον τρόπο ο θάνατος γίνεται ο απόλυτος φόβος κι είναι το τελευταίο πράγμα που θα ήθελε κάποιος να σκεφθεί και να ‘κοιτάξει κατάματα’. Εάν φοβόσαστε τον θάνατο, σας λέμε ένα: ‘Μην φοβάστε, φτάνει μόνο αληθινοί να’ στε’. Όλοι θα πεθάνουμε μ’ επιτυχία. Αντικρίζω το θάνατο, σημαίνει 'έρχομαι αντιμέτωπος με την αλήθεια'. Ζωή και θάνατος είναι δύο αξεχώριστα στη ζωή κάθε ανθρώπου. Με την γέννηση πραγματώνεται η μέθεξη στη βία του μεσοδιαστήματος. Με τον θάνατο πραγματώνεται η βίαιη έξοδος απ' το μεσοδιάστημα. Η διαφορά έγκειται στον τρόπο. Γιατί αν θυμηθούμε να πεθάνουμε μπορεί να θυμηθούμε τι σημαίνει ζωή ή τι σημαίνει να ζει κανείς. Ιδού η ουσία του μονόλογου στον οποίο επιδίδεται ο ήρωας του 'Η Τραγική Ιστορία του Άμλετ, Πρίγκιπα της Δανιμαρκίας' του William Shakespeare: 'Να ζει κανείς ή να μη ζει; Ιδού η απορία'. Ο φόβος του θανάτου συνδέεται με το φόβο που έχουμε για τον εαυτό μας, γιατί ο θάνατος είναι ένας καθρέφτης στον οποίο απεικονίζεται το πραγματικό νόημα της ζωής. Εάν θέλεις να ‘κοιτάξεις’ τον θάνατο, πρέπει να ‘κοιτάξεις’ τον εαυτό σου. Κατά την νιτσεϊκή αντίληψη ‘Όποιος παλεύει με τέρατα, πρέπει να προσέξει να μη γίνει τέρας. Κι όταν κοιτάς πολλή ώρα μέσα σε μια άβυσσο, κοιτάει κι η άβυσσος μέσα σε σένα’, πρέπει να φτάσεις στον Εαυτό σου. Η καλύτερη περίοδος είναι κάθε στιγμή στην μάχη με το χρόνο. Μπορεί να πεθάνω ή να πεθάνεις οποιαδήποτε στιγμή, όλοι μπορεί να πεθάνουμε οποιαδήποτε στιγμή. Στην πραγματικότητα το να πεθάνεις είναι πραγματικά πολύ απλό. Απλώς εκπνεύστε. Δύσκολο είναι το ζην.


Η φράση ‘Memento Mori’ ανάγεται σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα με την εξάπλωση του Χριστιανισμού, το νόημά της έφερε νέο status στις έννοιες Παράδεισος, Κόλαση, Σωτηρία της Ψυχής, μεταθανάτια ζωή, κλπ. Ενώ παρήλαυνε ένας Ρωμαίος Στρατηγός κατά τη διάρκεια ενός θρίαμβου, ο προσωπικός δούλος που καθόταν στη σκιά του, ήτο επιφορτισμένος με την υπενθύμιση του ότι παρ’ όλο που ήτο Στρατηγός, όφειλε διαρκώς να έχει κατά νου πως είναι θνητός κι οποιαδήποτε στιγμή μπορεί να πεθάνει ή να μειωθεί η ισχύς του. Η υπενθύμιση αυτή εικάζεται πως ήτο το περίφημο 'Memento Mori'. Θεωρείται πολύ πιθανό ότι ο δούλος εκστόμιζε την φράση 'Respice post te! Hominem te esse memento! Memento mori', δηλαδή 'Κοιτάξτε πίσω σας. Να θυμάστε ότι είστε ένας απλός άνθρωπος. Να θυμάστε ότι θα πεθάνετε', όπως διασώζεται απ’ τον κατά κάποιους ‘αντιφατικό’ Τερτυλλιανό στον ‘Απολογητικό’, που θεωρείται το σπουδαιότερο έργο του, στο οποίο εξυψώνει τον Χριστιανισμό, αποκρούοντας τις κατηγορίες ενάντια στους Χριστιανούς. Ήτο ο πρώτος Λατίνος συγγραφέας που προσδιόρισε τον Χριστιανισμό ως vera religio (αληθινή θρησκεία) κι, αντίστοιχα, τις υπόλοιπες παραδοσιακές θρησκείες της Αυτοκρατορίας ως δεισιδαιμονίες. Ο Κόιντος Σεπτίμιος Φλώρης Τερτυλλιανός (στη λατινική, Quintus Septimius Florens Tertullianus), ή Τερτυλλιανός (155 – 240 μ.X.) ήτο χριστιανός πρεσβύτερος και πολυγραφότατος συγγραφέας. Ονομάζεται 'Πατέρας της λατινικής (λατινόφωνης) Εκκλησίας'. Υπήρξε πολέμιος των χριστιανικών αιρέσεων, ιδιαίτερα του γνωστικισμού. Αργότερα έγινε υποστηρικτής του Μοντανού, ενός Φρύγιου προφήτη κι εκστατικού κι έθεσε εαυτόν εκτός του επίσημου εκκλησιαστικού δόγματος. Πολλά είναι τα χριστιανικά έργα που πραγματεύονται το 'Memento Mori'. Στον Χριστιανισμό, το νόημα αυτού συνδέεται απευθείας με το ηθικό περιεχόμενο της ζωής του ανθρώπου, με την αρετή, ενώ βρίσκεται σ' ολομέτωπη αντίθεση με το βακχικό-διονυσιακό επιφώνημα 'Ευοί-Ευάν' ή με το συγγενές λατινικό 'Nunc est bibendum' της κλασικής αρχαιότητας. Στο Βιβλίο Ι των Ωδών του λυρικού Οράτιου μαθαίνουμε ότι μετά το θάνατο του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας, o ενθουσιασμός καταγράφηκε στο 'Τώρα βάλτε να πιούμε'.



Για τους Χριστιανούς, η προοπτική του θανάτου, το βήμα για την αιώνια ζωή, αποτελούσε κι αποτελεί τον τονισμό της κενότητας και της ματαιότητας των επίγειων-κοσμικών απολαύσεων, της πολυτέλειας, των 'μεγάλων' επιτευγμάτων. Η προοπτική του θανάτου ή η προσμονή αυτού εστιάζει στην πρόκληση της ίδιας της μεταθανάτιας ζωής. Η βιβλική εκδοχή του 'Memento Mori' είναι η λατινική φράση 'In omnibus operibus tuis memorare novissima tua, et in aeternum non peccabis' (μὴ ἀσεβήσῃς πολὺ καὶ μὴ γίνου σκληρός, ἵνα μὴ ἀποθάνῃς ἐν οὐ καιρῷ σου = Να μη γίνης πολύς κακός και σκληρός, δια να μη χαθής προώρως από την ζωήν, Εκκλησιαστής: 7,17). Ο Ιερώνυμος αναθεώρησε τις αρχαίες λατινικές μεταφράσεις της Αγίας Γραφής (Vetus Latina), στηριζόμενος στα 'Εξαπλά' του Ωριγένη. Αργότερα, προχώρησε σε νέα μετάφραση, ολόκληρης της Αγίας Γραφής, βασιζόμενος στις πρωτότυπες γλώσσες, την εβραϊκή και ελληνική. Η μετάφραση αυτή ονομάστηκε Βουλγάτα (Vulgata δηλαδή 'κοινή, δημώδης').




Ο θάνατος αποκτά σημασία μέσω της νοηματοδότησής του. Καταπώς είπε ένας κυνικός φιλόσοφος, 'Άραγε, ποιος θα θυμόταν τον Ιησού Χριστό αν είχε πεθάνει εξαιτίας του γήρατος ή μίας τροφικής δηλητηρίασης'; Η ιστορία βρίθει θανάτων που λειτούργησαν επ' ωφελεία των. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μία ιδιαίτερη αντίληψη περί του θανάτου, αλλά και για την μεταθανάτια ζωή. Είναι γνωστά τα κτερίσματα που εντοπίστηκαν στους μυκηναϊκούς και τους μακεδονικούς τάφους. Συν τοίς άλλοις, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ιδιαίτερα στην 'υστεροφημία'. Διήγαγον βίον ενάρετον. Ο θάνατος της Κλεοπάτρας, βασίλισσας της Αιγύπτου και της ομορφιάς, προήλθε όχι από δάγκωμα ασπίδας (αιγυπτιακής κόμπρας), όπως πιστευόταν μέχρι σήμερα, αλλά απ' ένα μείγμα δηλητηρίων, σύμφωνα με τον Γερμανό ιστορικό και καθηγητή στο Πανεπιστήμο των Τρεβήρων (Trier), Κρίστοφ Σέφερ, ο οποίος μελέτησε ιστορικά κείμενα και συμβουλεύτηκε τον συμπατριώτη του τοξικολόγο Ντίτριχ Μεμπς, προτού καταλήξει στο συμπέρασμα αυτό. Ο Σέφερ πιστεύει ότι η Κλεοπάτρα δεν θα διάλεγε ποτέ να πεθάνει από δήγμα κόμπρας, επειδή δεν είναι πάντοτε θανατηφόρο. Είναι, όμως, αρκετά επώδυνο, ενώ η Κλεοπάτρα πέθανε 'ήρεμα και χωρίς πόνο', σύμφωνα με τον Ρωμαίο ιστορικό Δίωνα Κάσσιο. Αρχαίες μαρτυρίες αναφέρουν ότι μαζί με την Κλεοπάτρα αυτοκτόνησαν κι οι δύο θεραπαινίδες της, κάτι που δεν θα μπορούσε να συμβεί από το δάγκωμα μιας κόμπρας. Επιπροσθέτως, τον μήνα Αύγουστο που συνέβη το μοιραίο γεγονός, στην Αίγυπτο επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες κι είναι αρκετά δύσκολο για τις κόμπρες να σταθούν όρθιες και να εξαπολύσουν το δηλητήριό τους. Ο καθηγητής Σέφερ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Κλεοπάτρα αυτοκτόνησε με ένα μείγμα δηλητηρίων, αφού 'ήθελε να παραμείνει όμορφη και μετά το θάνατό της, προκειμένου να διατηρήσει το μύθο της'. Η ίδια φαίνεται ότι γνώριζε πολλά για τα δηλητήρια και τη χρήση τους, όπως αναφέρουν κάποιοι αρχαίοι πάπυροι. Ο τοξικολόγος Μεμπς τον βοήθησε να προσδιορίσει το θανατηφόρο δηλητήριο, που ήτο ένα μίγμα κώνειου, στριγγλοβότανου (ακόνιτου) και οποίου, που οδηγεί σε βαθύ ύπνο και τελικά στο θάνατο. Σύμφωνα με τον καθηγητή Σέφερ, οι αρχαίες περιγραφές της Κλεοπάτρας με την κόμπρα δεν είναι τίποτε άλλο απ' την υποδοχή της στον Αδη, αφού η ασπίδα ήτο το σύμβολο της βασιλικής εξουσίας. Οι ζωγράφοι της Αναγέννησης ήταν αυτοί που πρώτοι αναπαρήγαγαν την κρατούσα εκδοχή της αυτοκτονίας της, δείχνοντας την Κλεοπάτρα με μία κόμπρα στο μπράτσο ή στο στήθος. Αργότερα, στην τραγωδία του 'Αντώνιος και Κλεοπάτρα' (1603-1607), ο παρουσιάζει την Κλεοπάτρα να πεθαίνει από δάγκωμα δύο ασπίδων. Η Κλεοπάτρα, απόγονος της Δυναστείας των Πτολεμαίων, ήτο η τελευταία βασίλισσα της ελληνιστικής Αιγύπτου, απ' το 51-30 π.Χ, προτού η περιοχή καταληφθεί απ' τους Ρωμαίους. Ητο ερωμένη του Ιουλίου Καίσαρα και μετά τη δολοφονία του συμμάχησε και έγινε ερωμένη του διεκδικητή του ρωμαϊκού θρόνου Μάρκου Αντώνιου. Οταν οι ενωμένοι στόλοι του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας ηττήθηκαν στη Ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ) απ' τις δυνάμεις του Οκταβιανού, η Κλεοπάτρα επέστρεψε στην Αίγυπτο κι αυτοκτόνησε για να μην πέσει στα χέρια του Οκταβιανού και κοσμήσει το θρίαμβό του στη Ρώμη.



Ο Jan Nepomucen Potocki (1761-1815) ήτο πολωνικής καταγωγής, αριστοκράτης, αρχιμηχανικός του πολωνικού στρατού, εθνολόγος, γλωσσολόγος, ταξιδιώτης, συγγραφέας, αιγυπτιολόγος, ενώ εικάζεται μεταξύ των επικρατέστερων σεναρίων, πως αυτοκτόνησε με μία ασημένια σφαίρα (αυτοπυροβολήθηκε) και τελικά κατέστη θρυλική φιγούρα στην πατρίδα του. Το μυθιστόρημά του 'Χειρόγραφο της Σαραγόσα' είναι επηρεασμένο απ' το 'Χίλιες και μία Νύχτες' με το ανατολίτικο άρωμά του και τη δαιδαλώδη σειρά ενσωματωμένων ιστοριών. Το 'Χίλιες και μία νύχτες' είναι συλλογή ιστοριών και παραμυθιών απ' τη Μέση Ανατολή και τη Νότια Ασία που συγκεντρώθηκαν κι αποδόθηκαν στα αραβικά κατά τη διάρκεια της Ισλαμικής Χρυσής Εποχής. Είναι επίσης γνωστό ως 'Αραβικές νύχτες' ή 'Παραμύθια της Χαλιμάς'. Όπως ελέχθη προηγουμένα, ένας μυστήριος θάνατος μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα γόνιμος ως προς την επενέργειά του-τον αντίκτυπό του. Ο Ρωμύλος, ο ένας εκ των δύο ιδρυτών της Ρώμης, που υποτίθεται ότι εξαφανίστηκε κατά τη διάρκεια καταιγίδας, βασίλεψε επί 38 χρόνια. Σ' ηλικία 54 χρονών κι ενώ βρισκόταν στο Πεδίο του Άρεως επιθεωρώντας τον στρατό του, μέσα σε θύελλα, τον άρπαξε στον ουρανό ο πατέρας του, ο Άρης. Ήτο 5 Ιουλίου του 717 π.Χ. Άλλη παράδοση λέει ότι, μέσα στη θύελλα που μαινόταν, τον σκότωσαν οι συγκλητικοί για λόγους αντιζηλίας και, για να καλύψουν το φόνο, έφτιαξαν την ιστορία της αρπαγής. Μετά την εξαφάνισή του, λατρεύτηκε ως πολεμική θεότητα με τ' όνομα Κυρίνος (Quirinus). Ο Αμερικανός συγγραφέας του διάσημου έργου 'Αλφαβητάρι του Διαβόλου' Ambrose Bierce, εξηφανήσθη το 1913, όταν ταξίδεψε στο Μεξικό, που εκείνη την εποχή συνταρασσόταν απ' την εξέγερση του Pancho Villa, προφανώς για να ενωθεί με τον στρατό του. Έκτοτε αγνοείται η τύχη του. Η εξαφάνισή του δημιούργησε μια ολόκληρη μυθολογία στην Αμερική.




Είναι πολύ πιθανό, σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, κανείς να γίνεται ισχυρότερος μετά θάνατον. Αν θέλει κανείς να διατηρήσει την προσωπικότητά του στη μετά θάνατον ζωή, πρέπει να μελετήσει το Θιβετιανό Βιβλίο των Νεκρών, την Αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών. Σ' αυτά τα δύο αναφέρονται τεχνικές, βάσει των οποίων ο μελλοθάνατος μπορεί να διατηρηθεί σε πνευματική διαύγεια κατά την διάρκεια του θανάτου. Ο Στέργιος Σάκκος, ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αναφέρει πως ένα απ' τά χωρία της Αγίας Γραφῆς που παρανοούν οι πολλοί, είναι το Ρω 6,7 ('ὁ ἀποθανών δεδικαίωται ἀπό τῆς ἁμαρτίας'). Όταν οι πολλοί λένε ο αποθανών δεδικαίωται εννοούν ότι ο άνθρωπος που πέθανε οποιοσδήποτε κι αν ήταν είτε καλός είτε κακός εφόσον πέθανε έχει δικαιωθεί και έχει σωθεί στην μετά θάνατον ζωή. Και κανείς δέν επιτρέπεται να τον κρίνει και να τον κατηγορήσει. Αλλά πρέπει να είναι σεβαστός πλέον μεταξύ των ζώντων και απρόσβλητος. Ύπ' αυτήν την έννοια χρησιμοποιούν το χωρίο και ευλαβείς ακόμη χριστιανοί από αμάθεια βεβαίως κι απλότητα καρδίας. Το χρησιμοποιοῦν δέ καί ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι δέν πιστεύουν στήν ἀθανασία τῆς ψυχῆς· αὐτοί ὅμως τό χρησιμοποιοῦν μέ τήν ἔννοια ὅτι ὁ νεκρός εἶναι σεβαστός καί ἀπρόσβλητος μεταξύ τῶν ζώντων. Αρκετοί χρησιμοποιούν το χωρίο και σε επικήδειους ἤ επιμνημόσυνους λόγους εννοώντας ότι ο αποθανών απαξ και πέθανε δικαιώθηκε, δηλαδή του συγχωρήθηκαν τα πάντα. Έτσι δημιουργείται η εσφαλμένη αντίληψη ότι ο θάνατος εξιλεώνει τον άνθρωπο απ' τις ἁμαρτίες, όλες τις αμαρτίες, και τον εισάγει καθαρό στην μέλλουσα ζωή. Μ' άλλα λόγια αυτή η αντίληψη ακυρώνει την θεϊκή κρίση, το θεϊκό σχέδιο εν γένει. Μία τέτοια ἀντίληψη υπήρχε και στον ἀρχαίο ειδωλολατρικό κόσμο και σε πολλούς ραββίνους των Εβραίων. Η ανωτέρω αντίληψη είναι εσφαλμένη, διότι καταργεί την κόλαση. Ἐφόσον όλοι οι άνθρωποι πεθαίνουν, όλοι δικαιώνονται και σώζονται. Η αντίληψη αυτή καταργεί ακόμη το μυστήριο της μετανοίας, διότι αν ο θάνατος εξιλεώνει τον άνθρωπο απ' τις αμαρτίες, τι χρειάζεται το μυστήριο της μετανοίας; Ούτε ο θάνατος ούτε τίποτε άλλο δεν μπορεί να εξιλεώσει τον ἀμετανόητο. Ἀλλά η αμαρτία του όταν αυτός πεθάνει, ακολουθεί την ψυχή του και στην άλλη ζωή. Το 'ὁ ἀποθανών δεδικαίωται ἀπό τῆς ἁμαρτίας' έχει έννοια εντελώς διαφορετική από εκείνη που δίνουν οι αμαθεῖς κι επιπόλαιοι. Για να καταλάβουμε δε την σωστή έννοια πρέπει να δούμε το χωρίο όχι μεμονωμένο αλλά στή συνάφεια του λόγου. Στην περικοπή όπου περιέχεται το εν λόγῳ χωρίο ο Απόστολος Παύλος μιλάει για το Βάπτισμα. Λέγει ότι το Βάπτισμα έχει το εξής βαθύ νόημα. Εἶναι τό 'ομοίωμα' του θανάτου του Χριστού. Το Βάπτισμα δηλαδή μοιάζει με τον θάνατο του Χριστού. Όπως ὁ Χριστός σταυρώθηκε κι ετάφη, έτσι κι εμείς κατά το μυστήριο του Βαπτίσματος σταυρωνόμαστε κι ἐνταφιαζόμαστε ἤ μάλλον συσταυρώνομαστε και συνενταφιαζόμαστε με τον Χριστό. Κι όπως κατά τόν θάνατο του Χριστού νεκρώθηκε η αμαρτία, την οποία εκείνος ανέλαβε για χάρη μας ως εξιλαστήριο θύμα, έτσι κατά την Βάπτιση ο παλαιός ημών άνθρωπος της πονηρίας και της παραβάσεως τον οποίο έκαστος φέρει μέσα του ερχόμενος στον κόσμο, συνεσταυρώθη για να καταργηθεί το σώμα της αμαρτίας 'τοῦ μηκέτι δουλεύειν ἡμᾶς τῇ ἁμαρτίᾳ'.



Το αρχαίο Θιβετιανό βιβλίο αναφέρεται στο τι συμβαίνει στην συνείδηση κατά τη διάρκεια του θανάτου του φυσικού σώματος και της μετενσάρκωσης και παρέχει οδηγίες για το πως κάποιος κατά τη στιγμή του θανάτου του θα είναι έτοιμος ώστε να ενωθεί με το φως αντί να συνεχίσει τον κύκλο των απανωτών μετενσαρκώσεων. Κατά τον Θιβετιανό βουδισμό, ο κύκλος της ζωής του ανθρώπου χωρίζεται σε 6 διαστήματα-bardo. Bardo σημαίνει στα θιβετιανά 'ενδιάμεσο διάστημα'. Το πρώτο bardo είναι η περίοδος ανάμεσα στη γέννηση και τον θάνατο (Shinay bardo). Το δεύτερο bardo είναι αυτό των ονείρων (milam bardo). Το τρίτο bardo είναι αυτό του διαλογισμού (δεν το βιώνουν όλοι συνειδητά, παρά μόνο μερικές φορές καταλάθoς εκτός κι αν ασκούν διαλογισμό) (Samten bardo). Το τέταρτο bardo είναι αυτό της στιγμής του θανάτου (Chikkhai Bardo). είναι η κατάσταση κατά την οποία ο άνθρωπος και το κάθε ον βιώνει το καθαρό φως, είναι μία μόνο στιγμή κι αν την αναγνωρίσει μπορεί να ενωθεί με το σύμπαν για πάντα, συνήθως όμως δεν τη συνειδητοποιεί και πάει στο επόμενο. Το πέμπτο bardo (Chönyid bardo) είναι αυτό των παραισθήσεων.Το έκτο bardo είναι αυτό της μετάβασης. όταν δηλαδή η συνείδηση μπαίνει σε ένα νέο σώμα (Sidpai bardo). Όπως έλεγαν και οι αρχαίοι Έλληνες (και συμφωνούν οι θιβετιανοί), Ο ύπνος είναι ο δίδυμος αδερφός του θανάτου. Η κατάσταση των bardo που έχουν να κάνουν με τον θάνατο, μοιάζει πολύ με ένα όνειρο. Όπως στο όνειρο βλέπει κανείς μπροστά του τις διάφορες καταστάσεις της ημέρας ή τις προσδοκίες του, επιθυμίες και φόβους να πραγματοποιούνται. Έτσι τα βιώνει και στο bardo του θανάτου. Το 'καθαρό φως' το βιώνει κανείς και στον ύπνο του. Αλλά δεν το καταλαβαίνει συνήθως. Το βιώνει κάθε ον κατά τον ύπνο του και τον θάνατο του. (Η βουδική φύση δεν είναι προνόμιο μόνο του ανθρώπου). Όπως είναι δύσκολο για κάποιον ανεκπαίδευτο να καταλαβαίνει πότε ονειρεύεται. Έτσι είναι δύσκολο να καταλάβει ότι έχει πεθάνει. Τα βιώνει όλα σαν να συμβαίνουν στη ζωή του. όπως περίπου στην ονειρική κατάσταση. Η yoga των ονείρων ετοιμάζει τον ασκούμενο για την στιγμή του θανάτου. Ώστε να έχει επίγνωση της κατάστασης του και να μπορεί να ελέγξει αυτή τη κατάσταση. Σκοπός του ασκούμενου είναι να πετύχει την φώτιση και να ξεφύγει από τον κύκλο της σαμσάρα (μετενσαρκώσεις) ή να ελαχιστοποιήσει το αρνητικό του κάρμα (μέσω της συνειδητότητας) και να πετύχει μια ευνοϊκή μετενσάρκωση. Πρόκειται για ένα απ' τα ιερότερα βιβλία στον κόσμο και περιγράφει τι βιώνουν όσοι είναι κλινικά νεκροί. Γράφτηκε το 8ο αιώνα κι είναι ένας οδηγός για όσους πεθαίνουν, ένας χάρτης για το ταξίδι που κάνουμε στην μεταθανάτια ζωή.



Με τον όρο 'Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών' αναφέρονται αρχαία αιγυπτιακά κείμενα, γραμμένα αρχικά πάνω στις σαρκοφάγους κι αργότερα σε παπύρους που θάβονταν μαζί με το νεκρό, στο εσωτερικό των σαρκοφάγων. Το κείμενο συχνά ήταν γραμμένο για κάποιο συγκεκριμένο άτομο και έτσι κανένα αντίγραφο δεν είναι ολόιδιο με κάποιο άλλο. Για παράδειγμα, η Βίβλος των Νεκρών για τον γραφέα Άνι, ο 'Πάπυρος του Άνι' έχει συνολικά μήκος 28 μέτρων κι αποτελείται από 37 φύλλα. Τα Βιβλία των Νεκρών περιέχουν συλλογές από επωδούς, αριθμούς και μαγικές επικλήσεις για χρήση απ' τους νεκρούς στη μεταθανάτια ζωή. Είχαν το ρόλο να καθοδηγήσουν τους νεκρούς στις διάφορες δοκιμασίες που θα συναντούσαν πριν φθάσουν στον Κάτω Κόσμο (Ντουάτ). Υπάρχουν περίπου 200 μαγικές επικλήσεις. Συνήθως περιείχαν εικόνες που έδειχναν τις δοκιμασίες στις οποίες θα υποβαλλόταν ο νεκρός, αλλά και το χάρτη του Ντουάτ. Τα εμπόδια περιλάμβαναν τέρατα και λίμνες φωτιάς. Η μούμια ήτο οπλισμένη με τη Βίβλο, ώστε να τα καταπολεμήσει. Η πιο σημαντική δοκιμασία ήτο το ζύγισμα της ψυχής του νεκρού, που έκανε ο Άνουβις. Η καρδιά του νεκρού ζυγιζόταν σε σχέση το Φτερό της Αλήθειας της θεάς Μά'ατ ή Μάατ, ή Μαγιέτ. Αν η καρδιά ήτο πιο ελαφριά απ' το φτερό, επιτρεπόταν να προχωρήσει, αν όχι καταβροχθιζόταν απ' το τέρας Αμμίτ, που ήτο ένας συνδυασμός κροκόδειλου, λιονταριού, ιπποπόταμου. Ο θεός Θωθ κατέγραφε το αποτέλεσμα. Η ψυχή του νεκρού οδηγείται στην Αίθουσα της Κρίσης, στο Ντουάτ, απ' τον Άνουβι κι η καρδιά του, εν είδει αρχείου της ηθικής του κατόχου της ζυγίζεται μ' αντίβαρο ένα φτερό που συμβολίζει την Μα'ατ (η έννοια της αλήθειας και της τάξης). Αν το αποτέλεσμα είναι ευνοϊκό, ο νεκρός οδηγείται στον Όσιρι στο Ααρού. Αν το αποτέλεσμα είναι δυσμενές, ο δαίμων Αμμίτ (Καταβροχθιστής των καρδιών), εν μέρει κροκόδειλος, εν μέρει λέων, εν μέρει ιπποπόταμος- καταβροχθίζει την καρδιά κι ο νεκρός παραμένει στο Ντουάτ.



Στις 26 Ιανουαρίου του 1972, ένα γιουγκοσλαβικό επιβατικό αεροσκάφος τύπου DC-9 εξερράγη κι η 23χρονη, τότε, αεροσυνοδός Vesna Vulovic, έπεσε από ύψος 33.000 πόδων, ενώ προσγειώθηκε στο τμήμα της ουράς κι επέζησε. Το αεροσκάφος πετούσε με προορισμό την Κοπεγχάγη της Δανίας κι η έκρηξη σημειώθηκε ενώ βρισκόταν πάνω απ' την Τσεχοσλοβακία. Η έκρηξη θεωρήθηκε έργο Κροατών αυτονομιστών, δίχως όμως να υπάρξει ποτέ διασταυρωμένη ανάληψη ευθύνης. Στις 13 Αυγούστου του 1983, ο 38χρονος John Edward Blue απ' την Μασαχουσέτη των Ηνωμένων Πολιτειών πνίγηκε κατά την διάρκεια της βάπτισής του. Στα αξιοπερίεργα καταγράφεται κι ένας θάνατος μ' αναφερόμενη αιτία την μεταφορά ξηρού πάγου (παγωμένο διοξείδιο του άνθρακα) σ' ένα κλειστό φορτηγό. Το διοξείδιο του άνθρακα είναι μη τοξικό σε χαμηλά επίπεδα (4-5%), ωστόσο σε συγκεντρώσεις 30% ή και περισσότερο μπορεί να είναι θανατηφόρο. Προκαλεί την απώλεια των αισθήσεων σε 1-2 λεπτά και επιφέρει τον θάνατο σε 5 λεπτά, δίχως να εξακριβώνονται άμεσα τα αίτια θανάτου. Στην περίπτωση του οδηγού που μετέφερε ξηρό πάγο, όταν αυτός έλιωσε, ο οδηγός απλώς κατάφερε να βγει έξω απ' το όχημα, καθώς ήτο ήδη νεκρός. Σύμφωνα με τον Αμερικανό φιλόσοφο Eric Hoffer, το να πεθάνει ή να σκοτώσει κανείς, μπορεί να είναι απλό, για παράδειγμα στο πλαίσιο ενός τελετουργικού, μίας τελετής, μίας δραματουργίας, ή ακόμα και σ' ένα παιχνίδι. Η αποσύνθεση ξεκινάει κατά τη στιγμή του θανάτου και προχωρεί προς τα έξω απ' τα έντερα κι άλλα κέντρα των βακτηρίων στο σώμα. Προχωράει σε θερμοκρασία 50-80 βαθμών Fahrenheit, αλλά επιβραδύνει ή σταματάει σε θερμοκρασία ψύξης. Όσο πιο ξηρές είναι οι συνθήκες, τόσο πιο αργή η αποσύνθεση. Όταν δεν υπάρχει οξυγόνο, όπως όταν πρόκειται για ένα σώμα που βρίσκεται κάτω απ' την επιφάνεια της θάλασσας, η αποσύνθεση δεν θα προχωρήσει σχεδόν καθόλου. Η άμμος, τα έλη, τα υγροτοπικά οικοσυστήματα που είναι γνωστά ως 'τυρφώνες' μπορούν να διατηρήσουν ένα πτώμα σ' άριστη κατάσταση για αιώνες. αλλά ένα πτώμα που είναι θαμμένο σε ελαφρύ χώμα, δηλαδή κοντά στην επιφάνεια σ' ένα ζεστό χώρο όπως η Φλόριντα των Ηνωμένων Πολιτειών, μπορεί να γίνει σκελετός σε 2 μήνες. Ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας και Στωικός φιλόσοφος είπε: 'Λόγω της ομοιομορφίας που επικρατεί σ' όλα αυτά που έχει κι όλα αυτά που θα είναι, ένας άνθρωπος στην ηλικία των 40 ετών που θα έχει βιώσει το φάσμα της ανθρώπινης εμπειρίας, συμπεριλαμβανομένου της αγάπης, του μίσους, της ομορφιάς, της ασχήμιας, και του φόβου, δεν στερείται τίποτα απ' το θάνατο'. Ο Μάρκος Αυρήλιος τόνιζε πως πρέπει να ζούμε κάθε μέρα σαν να ήταν η τελευταία μας, μακριά από ζήλιες και λοιπές μικρότητες. 'Δες πόσοι έχουν περάσει τη ζωή τους σε μίση, πάθη, υποψίες... και τώρα είναι νεκροί, μόνο στάχτη'. Οι συμβουλές του για μία ειρηνική και ευτυχισμένη ζωή; Ν' απλοποιήσουμε τη ζωή μας. Ν' αποδεχθούμε το γεγονός ότι η ζωή είναι μία σειρά από επιλογές, όπως είναι και μία σειρά από αλλαγές. Μία απ' αυτές τις αλλαγές, μία απ' τις πράξεις της ίδιας της ζωής, είναι ο θάνατος.



Ο άνθρωπος οφείλει να ξεπεράσει το φόβο του απέναντί του και να τον αποδεχθεί. 'Ο άνθρωπος δεν πρέπει να φοβάται το θάνατο αλλά το να μην ξεκινά να ζει'. Μόνο τότε θα μπορέσει να ζήσει στο παρόν, ελέυθερος από τα άγχη του για το παρελθόν και το μέλλον, και τις καθημερινές έγνοιες του.